Η Μελίνα μπορεί να (ξανα)δώσει την αφορμή…

 Στις 18 του φετινού Οκτωβρίου συμπληρώθηκαν 93 χρόνια από τη γέννηση της Μελίνας Μερκούρη και τον Μάρτιο που θα μας έλθει, θα συμπληρωθούν 20 χρόνια από τον θάνατό της (πέθανε στις 6 Μαρτίου 1994). 
 Μορφή, η Μελίνα Μερκούρη. Προφανώς και δεν συμφωνούμε όλοι με την πολιτική που εξέφραζε και εκπροσωπούσε, ήταν όμως αναμφισβήτητα, εκτός από καλλιτεχνική φυσιογνωμία και μια πολιτικός πού άφησε έντονο αποτύπωμα ως Υπουργός Πολιτισμού. Διεκδικώντας και οραματιζόμενη ελληνικά, αλλά και δρώντας ευρωπαϊκά. Κι ίσως αξίζει, να συνδυαστεί μια επέτειος για τη Μελίνα, με τον έντονα ευρωπαϊκό χαρακτήρα του 2014 (λόγω των ευρωεκλογών) αλλά και το ελληνικό χρώμα του Α΄ εξαμήνου (λόγω της ελληνικής προεδρίας της ΕΕ), ώστε να δοθεί μια ιδιαίτερη διάσταση στην παράμετρο Ελλάδα και πολιτιστική Ευρώπη. Για έναν τέτοιο συμβολισμό, εάν δεν θέλουμε να περιοριστεί σε μια άνοστη ελληνικού τύπου μονομερή παρελθοντολατρεία, έχουμε ως δεδομένο ότι η Μελίνα Μερκούρη είναι η εμπνευστής της ιδέας του πλέον επιτυχημένου “δρόμου” για την ανάδειξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, μιας οδού ευρωπαϊκής πολιτιστικής αποκέντρωσης, ανταλλαγής και διασποράς πολιτιστικών ιδεών, δημιουργίας πολιτιστικών γεγονότων και ανάδειξης των πολύπλευρων επιπέδων της πολιτιστικής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Μπορεί, λόγω ευρωεκλογών, η προεκλογική ατμόσφαιρα να δείχνει πως μπορεί να επισκιάσει τα πάντα και ο χρόνος να δείχνει άκρως “πολιτικός”, όμως ο πολιτισμός ποτέ δεν είχε πρόβλημα με την πολιτική. Αντίθετα, είναι η πολιτική και οι πολιτικοί, που είχαν προβλήματα με τον πολιτισμό. Κι αυτό είναι το σημείο όπου η Μελίνα Μερκούρη έκανε τη διαφορά, όντας από τους ελάχιστους (διότι υπάρχουν και άλλοι) που μπόρεσε να μιλήσει για την πολιτική μέσα από τον πολιτισμό, χωρίς να προσβάλει καμία από τις δύο πλευρές. Μια πολύ δύσκολη προσέγγιση και ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί το μέγεθος της δυσκολίας, αν φέρει κατά νου μη ικανούς πολιτικούς που νομίζουν ότι μπορούν να ασχολούνται και με τον πολιτισμό ή ανθρώπους του πολιτισμού που επιχειρούν να ασχοληθούν με την πολιτική και εξελίσσονται σε καρικατούρες… Η Μελίνα Μερκούρη είχε έναν μοναδικό τρόπο να δίνει αξία στην πολιτική μέσα από τον πολιτισμό. Είναι αυτή που διατύπωσε πρώτη την άποψη ότι “η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας είναι ο πολιτισμός”. Έκτοτε η φράση αυτή, εκτός του ότι περικλείει μια μεγάλη αλήθεια, έγινε κλισέ για όλους τους πολιτικούς, όταν θέλουν να χρησιμοποιήσουν τον πολιτισμό για την πολιτική τους. Είναι αυτή που ξεκίνησε την προσπάθεια για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα, θίγοντας πρώτη το θέμα επίσημα, στη Διεθνή Διάσκεψη των Υπουργών Πολιτισμού της UNESCO στο Μεξικό, τον Ιούλιο του 1982 !!! Η Μελίνα Μερκούρη προώθησε την ιδέα για το Μουσείο της Ακρόπολης και κήρυξε τον διαγωνισμό της κατασκευής του, το 1989, δίνοντας παράλληλα έμφαση στις εργασίες αναστήλωσης της Ακρόπολης και διατυπώνοντας την ιδέα για την ενοποίηση του αρχαιολογικού χώρους της Αθήνας.

ΜΙΑ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΙΣ ΒΡΥΞΕΛΛΕΣ

Τα αναφέρω όλα αυτά όχι για λόγους “αγιογραφίας” αλλά ως παράδειγμα, για τον τρόπο που μπορεί να ασκηθεί πολιτική πολιτισμού (δεν εννοώ πολιτισμένη πολιτική). Δεν είναι καθόλου τυχαίο, με όλα αυτά, το ότι η Μελίνα Μερκούρη ήταν η μόνη που άντεξε στους 16 ανασχηματισμούς των κυβερνήσεών του Ανδρέα Παπανδρέου. Και από όλες αυτές τις δράσεις της, ως πολιτικού του πολιτισμού, ξεχωρίζει -κατά την άποψή μου-μια ομιλία της, το Νοέμβριο του 1983 στις Βρυξέλλες. Ήταν μια ομιλία-παρέμβαση που έμελλε να γίνει καθοριστική. Η παρέμβαση αυτή έγινε στη διάρκεια ενός συμβουλίου των Υπουργών Πολιτισμού, της τότε ΕΟΚ και η Μελίνα Μερούρη έθεσε, ενώπιον των συναδέλφων της, το ερώτημα: “Πώς είναι δυνατόν μια κοινότητα που στερείται την πολιτιστική της διάσταση να μπορεί να αναπτυχθεί;” Σημείωσε επίσης κάτι που στα αυτιά των ευρωπαίων ήχησε ως πρωτάκουστη ιδέα. Ότι “ο πολιτισμός είναι η ψυχή της κοινωνίας” και πως “Η ευρωπαϊκή ταυτότητα βρίσκεται ακριβώς στο σεβασμό της ιδιαιτερότητας και στο να δημιουργήσουμε ένα παράδειγμα ζωντανό μέσα από ένα διάλογο των πολιτισμών της Ευρώπης. Η φωνή μας είναι καιρός να ακουστεί με την ίδια δύναμη όπως αυτή των τεχνοκρατών. Ο πολιτισμός, η τέχνη και η δημιουργία, δεν είναι λιγότερο σημαντικά από το εμπόριο, την οικονομία, την τεχνολογία”. Αυτά τα λόγια, αποδείχθηκε πως δεν έμειναν απαρατήρητα από τους ευρωπαίους. Τα θυμήθηκε σχεδόν ένα χρόνο μετά και ο χαρισματικός Γάλλος Υπουργός Πολιτισμού Jack Lang. Ήταν Ιανουάριος του 1985 και ο Jack Lang είχε ολοκληρώσει μια επίσκεψή του στην Αθήνα. Λόγω των ανέμων, η πτήση του είχε καθυστέρηση και στην αίθουσα αναμονής του αεροδρομίου του Ελληνικού, βρίσκονταν μαζί του, η Μελίνα Μερκούρη ( εκτός από ομόλογός του και προσωπική φίλη του). Η κουβέντα τους περιστράφηκε γύρω από μια πρόσφατη συνάντηση των Υπουργών Πολιτισμού της Ευρώπης. Στη διάρκεια αυτής της κουβέντας, προβληματίστηκαν πως μόνο οι συνεδριάσεις των Υπουργών Πολιτισμού, δεν αρκούν για να αναδειχθούν πλήρως, τα θέματα της ευρωπαϊκής πολιτιστικής ταυτότητας. Και στο πλαίσιο αυτό, ο Jack Lang ανέφερε ότι τα λόγια της Μελίνας Μερκούρη, σε εκείνη τη συνάντηση του 1983, για έναν “διάλογο των πολιτισμών της Ευρώπης”, είχαν προκαλέσει μεγάλη εντύπωση. Τότε ήταν που η Μελίνα, του ανέφερε την πρότασή της, για μια ετήσια συνάντηση των πολιτισμών της Ευρώπης, κάθε φορά και αλλού, σε μια διαφορετική ευρωπαϊκή πόλη, με στόχο να αναδειχθεί η πολυμορφία του ευρωπαϊκού πολιτισμού μέσα από τους δημιουργούς του, να υπάρξει αλληλοπροσέγγιση των ευρωπαίων πολιτών μέσω του πολιτισμού αλλά και να ενθαρρυνθεί η τοπική πολιτιστική δημιουργία και παράδοση, σε κάθε πλευρά της Ευρώπης. Η πρόταση, ενθουσίασε τον Jack Lang και σύντομα βρήκε υποστηρικτές παντού. Σχεδόν αμέσως υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο των Υπουργών Πολιτισμού της Ευρώπης, που αποφάσισε να την υλοποιήσει μέσω της ανάδειξης μιας πόλης, κάθε χρόνο, ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Ο θεσμός ξεκίνησε το ίδιο Καλοκαίρι (1985), με τον ορισμό της Αθήνας ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Έκτοτε η ιδέα της Μελίνας Μερκούρη, θα γνωρίσει επιτυχία μέσω μιας πανευρωπαϊκής αποδοχής, αλλά και μιας πανευρωπαϊκής αντοχής, έχοντας εδώ και 18 χρόνια (1985-2013) διαρκές ενδιαφέρον, ζήτηση και συνεχώς αυξανόμενο πολιτιστικό αντίκτυπο. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι σε αναγνώριση αυτής της ιδέας που είχε η Ελληνίδα Υπουργός Πολιτισμού, για τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τίμησε το όνομά της, θεσπίζοντας από το 2010 βραβείο για τις πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης, ύψους 1,5 εκατ. ευρώ, με τον τίτλο “βραβείο Μελίνα Μερκούρη”. Το 2014, με τη συμπλήρωση 20 χρόνων από τον θάνατο της Μελίνας, παρ΄ όλες τις αιρέσεις και της αρνητικές συγκυρίες, μπορεί να υπάρξει ακόμη μια ευκαιρία, για θύμηση, υπενθύμιση και κυρίως υπογράμμιση, μιας ακόμη αναντίρρητης αλήθειας. Όχι επειδή όλα πρέπει να γίνονται εξ αιτίας μιας επετείου. Απλώς επειδή οι επέτειοι δίνουν τις αφορμές, σε περιόδους που οι προτεραιότητες είναι άλλες.