Λυσιστράτη του Αριστοφάνη: Μια μετάφραση με προορισμό τη θεατρική σκηνή

Συντάκτης:

Στη σημερινή μας παρουσίαση πρωταγωνιστής είναι το τελευταίο βιβλίο του σκηνοθέτη και συγγραφέα Αριστείδη Λαυρέντζου. Το βιβλίο Αριστοφάνης Λυσιστράτη, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση, αποτελεί την έμμετρη μετάφραση της αρχαίας κωμωδίας, την οποία απολαύσαμε από τον θεατρικό θίασο ΘΕΣΠΙΣ σε σκηνοθεσία Αριστείδη Λαυρέντζου, στο θέατρο Comédie Royale Claude Volter στις Βρυξέλλες.
Στη σημερινή μας συζήτηση, με τον συγγραφέα Αριστείδη Λαυρέντζο, προσπαθούμε να εμβαθύνουμε στις προκλήσεις και δυσκολίες της συγγραφής του βιβλίου αλλά συνάμα να δούμε τα εργαλεία, την μεθοδολογία και τα κίνητρα αυτού του ποιοτικού μεταφραστικού πονήματος.

Κύριε Λαυρέντζο, ποια ήταν τα πρώτα ερείσματα για την ασχολία σας με την μετάφραση και ειδικότερα με τη μετάφραση και το θέατρο; Πόσο βοηθητικές υπήρξαν οι νομικές και θεατρικές σπουδές σας στη συγγραφή αυτού του βιβλίου;

Κύριε Δήμα, πρώτα απ’ όλα σας ευχαριστώ θερμά διότι μου δίνετε την ευκαιρία με το ερωτηματολόγιό σας να εκφρασθώ για πρώτη φορά συνολικά για την εμπειρία μου στη θεατρική μετάφραση και για το όλο μεταφραστικό μου έργο, καθώς και για τη φετινή μου παράσταση της Λυσιστράτης με τον θίασο ΘΕΣΠΙΣ.
Ένα πρώτο έρεισμα για τη μετάφραση γενικώς ήταν η μακρά υπηρεσία μου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πολυγλωσσία των υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης μας υποχρέωνε να περνούμε συχνά από τη μια γλώσσα στην άλλη, μεταφράζοντας κείμενα που χειριζόμασταν. Βεβαίως υπάρχουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και μεταφραστές και διερμηνείς σε μεγάλο αριθμό, σε σημείο που η αντίστοιχη υπηρεσία να είναι η μεγαλύτερη στον κόσμο, και αυτό διότι, ενώ για παράδειγμα στα Ηνωμένα Έθνη οι επίσημες γλώσσες είναι 6, στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 24, και γίνονται μεταφράσεις από κάθε γλώσσα προς όλες τις υπόλοιπες. Παρά τον μεγάλο αριθμό των μεταφραστών και των διερμηνέων και την πολύ υψηλή επαγγελματικότητα και ποιότητά τους, είναι αδύνατο να καλύπτονται μόνο από αυτούς οι καθημερινές μεταφραστικές ανάγκες των υπηρεσιών. Μπαίνοντας λοιπόν και εγώ σε αυτό το παιχνίδι ήδη από το 1981/82 που άρχισα να εργάζομαι στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μεταξύ των πρώτων Ελλήνων, ανακάλυψα μια μεγάλη ευχαρίστηση να είμαι για δεκάδες συναδέλφους ο διάμεσος μεταξύ των ελληνικών και των άλλων γλωσσών. Και επειδή όπως λέει η ιταλική έκφραση «traduttore, traditore» (μεταφραστή, είσαι προδότης), θα σας έκανα να γελάσετε πολύ με τις φορές που μετέφραζα απευθείας (διερμήνευα) συνεδριάσεις Ελλήνων με ξένους όπου κατά τη μετάφραση διέστρεφα τα λεγόμενα, για να μην ακουστούν από την άλλη πλευρά αυτά που λεγόντουσαν λόγω παχυλής τότε άγνοιας και που δεν έπρεπε να ακουστούν. Ήταν μια γνωστή τακτική και των δραγουμάνων (διερμηνέων) του Σουλτάνου κατά την Τουρκοκρατία – που ήταν Έλληνες – στις διεθνείς διαπραγματεύσεις. Έτσι φτάνουμε στο θέατρο. Σκηνοθέτης της ομάδας ΘΕΣΠΙΣ από την ίδρυσή της (2002), το πρώτο έργο που χρειάστηκε να μεταφράσω από τα ελληνικά στα γαλλικά ήταν ο Αυτοκράτωρ Μιχαήλ του Άγγελου Τερζάκη που παίχθηκε στα ελληνικά τον Νοέμβριο του 2003 και στα γαλλικά τον Μάιο του 2004, υπό την αιγίδα της Ελληνικής Πρεσβείας και του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Στη μετάφραση αυτή έχουν παραπέμψει Καθηγητές Θεατρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου και βρίσκεται κατατεθειμένη, όπως επίσης και στη βιβλιοθήκη του Κέντρου Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Louvain-la-Neuve.
Μετά από την προαναφερόμενη μετάφραση, όπου χρειάστηκε να μεταφράσω στα γαλλικά όλους τους όρους του βυζαντινού τελετουργικού και τους τίτλους των πολυάριθμων βυζαντινών αξιωμάτων (Πρωτοβεστιάριος, Πρωτοσπαθάριος, Κοντόσταυλος κλπ.), όλα ήταν εύκολα. Έπειτα ήρθε το πρώτο μου βιβλίο από τα γαλλικά προς τα ελληνικά, αδημοσίευτο μέχρι σήμερα. Ήταν Η Χυλόπιτα του Φεντώ, το 2005, σε πεζό λόγο (παίχθηκε με μεγάλη επιτυχία το 2011). Λίγο αργότερα ήρθε, και δημοσιεύθηκε, ο Αλέξανδρος ο Μέγας του Ρακίνα σε έμμετρη ομοιοκατάληκτη μετάφραση, που έτυχε και του πρώτου βραβείου της Ένωσης Ελλήνων Μεταφραστών Λογοτεχνίας το 2015. Το 2007 μετέφρασα την Προξενήτρα του Θόρντον Ουάιλντερ από τα αγγλικά, που παίχθηκε με μεγάλη επιτυχία την ίδια χρονιά. Συνέχισα με πολλά άλλα που γνωρίζετε, και αρκετά από αυτά αναφέρονται στις σελίδες 98-99 του βιβλίου μου Λυσιστράτη. Ο έρωτάς μου για την ελληνική γλώσσα διαμέσου των αιώνων με έκανε να μεταγράψω στη νεοελληνική το έργο του Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου Γεώργιος Καραϊσκάκης (1844), που δεν είχε παιχθεί ποτέ από τον 20ό αιώνα και μετά, και να το παίξω για πρώτη φορά στη γενέτειρα του ήρωα, Σκουληκαριά Άρτας, το 2022, υπό την αιγίδα της Επιτροπής για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Βήμα-βήμα λοιπόν, έφτασα να τολμήσω να μεταφράσω για πρώτη φορά ολόκληρο έργο κατευθείαν από τα αρχαία ελληνικά: τη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, που παρακολουθήσατε.

Ως προς το δεύτερο σκέλος της ερωτήσεώς σας, πόσο βοηθητικές ήταν οι νομικές και θεατρικές σπουδές μου στη συγγραφή του βιβλίου Λυσιστράτη, θα αρχίσω από τις θεατρικές σπουδές, λέγοντας ότι υπήρξαν όχι απλώς βοηθητικές αλλά καθοριστικές. Ένα ολόκληρο κομμάτι του διετούς μάστερ μου στο Πανεπιστήμιο της Louvain-la-Neuve ήταν αφιερωμένο στη μετάφραση, όπως επίσης και η μεταπτυχιακή μου μελέτη ήταν αφιερωμένη στη θεατρική μετάφραση (θα τη βρείτε εύκολα στη βιβλιοθήκη τους), ο δε εκ των Καθηγητών μου Διευθυντής του Κέντρου Θατρικών Σπουδών και σκηνοθέτης ο ίδιος στο Παρίσι, στην Αβινιόν και αλλού Jonathan Châtel δεν έπαυε να μας τονίζει ότι, αν θέλουμε να κάνουμε σωστή σκηνοθεσία έργου που δεν είναι στη γλώσσα μας, η καλύτερη επιλογή είναι, αν μπορούμε, να το μεταφράζουμε μόνοι μας. Αυτό έκανε και κάνει και ο ίδιος. Πράγματι, εντρυφώντας στη μετάφραση, έχουμε και την ερμηνεία, η οποία είναι το άλφα και το ωμέγα της σκηνοθεσίας. Οι νομικές σπουδές, από την άλλη πλευρά, είναι αυτές που με βοηθούν στην ακρίβεια της έκφρασης και στον σεβασμό του έργου του συγγραφέα, είτε αυτός είναι ζωντανός είτε νεκρός: είναι ηθικό δικαίωμα του συγγραφέα να μην παραποιείται το έργο του – δικαίωμα εξίσου ισχυρό, αν όχι ισχυρότερο, από το οικονομικό δικαίωμα να λαμβάνει τη νόμιμη αμοιβή για τη χρήση του έργου του, η οποία αίρεται βέβαια σε 100 χρόνια από τη συγγραφή του έργου ή 75 χρόνια από τον θάνατό του. Το ηθικό δικαίωμα, κανονικά, δεν αίρεται ποτέ.

Ποιος ήταν ο βασικός τρόπος προσέγγισης του αρχαίου κειμένου και ποια η μεθοδολογία συγγραφής του βιβλίου για χρήση στη σύγχρονη θεατρική σκηνή;

Προσέγγισα το αρχαίο κείμενο του Αριστοφάνη με ιδιαίτερο σεβασμό, και για να είμαι βέβαιος ότι βρίσκομαι στον σωστό δρόμο, συμβουλεύτηκα επιμελώς τις 36 μεταφράσεις που αναφέρω στη βιβλιογραφία, και κάποιες άλλες που χάριν συντομίας παρέλειψα να αναφέρω. Κατόπιν τοποθέτησα στο desk μου πολλά εργαλεία της αρχαίας μας γλώσσας. Και λαμβάνοντας υπόψη ότι πρόκειται για ποιητικό έργο – πράγμα που ορισμένοι μεταφραστές παραβλέπουν – αποφάσισα να είναι η μετάφρασή μου έμμετρη και με αρκετά ομοιοκατάληκτα κομμάτια που ηχούν ευχάριστα στο αυτί – χωρίς και να είναι υποχρεωτική η συστηματική ομοιοκαταληξία.
Τέλος είχα την τύχη να περάσει η μετάφρασή μου τη δοκιμασία της σκηνής στις πρόβες.
Πράγματι, όπως έχω διδαχθεί, η τελευταία δοκιμασία του κειμένου είναι η εκφώνηση από τον ηθοποιό. Εκεί έγκειται η διαφορά μιας μετάφρασης που προορίζεται απλώς για μελέτη κλασικών σπουδών από μια μετάφραση που έχει προορισμό τη θεατρική σκηνή.

Υπήρχε κάποια ανακάλυψη ή στοιχείο κατά τη διάρκεια της έρευνάς σας για την Λυσιστράτη που σας εξέπληξε ή άλλαξε τον τρόπο που βλέπετε το έργο;

Η μεγάλη ανακάλυψη ήταν πόσο ζωντανό είναι το κείμενο ακόμα σήμερα. Επίσης διέκρινα την ποιότητα του χιούμορ του Αριστοφάνη, που δεν περιέχει τίποτε το χυδαίο ή πρόστυχο αλλά περιέχει φινέτσα και χάρη, και αποφάσισα να το μεταφέρω στη σκηνή με αυτές τις ιδιότητες. Οι θεατές με διαβεβαίωσαν ότι στην παράσταση αποφεύχθηκε η χυδαιότητα και αποδόθηκε η φινέτσα. Αυτή ήταν από τις μεγαλύτερες ικανοποιήσεις μου.

Πως επηρέασε το τελικό κείμενο η αλληλεπίδραση των ηθοποιών κατά τη διάρκεια της περιόδου των προβών και της προετοιμασίας της παράστασης;

Για το θέμα αυτό μίλησα λίγο με την ευκαιρία προηγούμενης ερώτησης (μεθοδολογία). Θα προσθέσω εδώ χαρακτηριστικά ότι κυκλοφόρησαν και χρησιμοποιήθηκαν διαδοχικά στις πρόβες τρεις βερσιόν της μετάφρασής μου: η πρώτη στα τέλη του 2023, η δεύτερη – επηρεασμένη από την αλληλεπίδραση των ηθοποιών, όπως πολύ ωραία το εκφράσατε – τον Μάρτιο 2024, και η τελευταία ήταν η βερσιόν που δημοσιεύθηκε στο βιβλίο. Άρα προκύπτει σαφώς ότι χωρίς την αλληλεπίδραση στις πρόβες η μετάφραση δεν θα ήταν αυτή που δημοσιεύθηκε.

Πόσο υπολογίσιμο ήταν το ρίσκο επιλογής του έμμετρου λόγου στη συγκεκριμένη μετάφραση;

Επειδή γράφω ποιήματα από τα 10 μου χρόνια και έχω δημοσιεύσει σε αθηναϊκό περιοδικό από τα 13 μου, είναι πολύ εύκολο για μένα να περάσω στον έμμετρο λόγο. Από τη στιγμή που πείσθηκα ότι το πρωτότυπο κείμενο ήταν ποιητικό και άρχισε να μου μιλάει το ίδιο σαν ποίημα, η επιλογή του έμμετρου λόγου ήταν μονόδρομος. Η σημασία αυτής της επιλογής αποδείχθηκε, εκτός των άλλων, στα τραγούδια των Χορών που συνέθεσε ο Τάκης Καλατζής με σύντομες υποδείξεις εκ μέρους μου. Αν είχα κάνει την επιλογή του πεζού λόγου, δεν θα ήταν εφικτό να γίνουν αυτά τα τραγούδια. Οι στίχοι της μετάφρασής μου ήταν η απαραίτητη πρώτη ύλη για τον συνθέτη.

Πόλεις-Κράτη στην αρχαία Ελλάδα και θεατρική παράσταση Λυσιστράτη στις Βρυξέλλες απέναντι στο ομογενειακό κοινό: εθνικός, διεθνικός, πολυεθνικός χαρακτήρας του έργου. Αν προσθέσουμε και τους θεατρικούς υπέρτιτλους σε ξένες γλώσσες, ποιες ήταν οι βασικές προκλήσεις που αντιμετωπίσατε στο πολυεπίπεδο αυτό μεταφραστικό εγχείρημα;

Τι ωραία που τα βάλατε όλα αυτά μαζί! Πράγματι οι υπέρτιτλοί μου, τους οποίους σπούδασα χωριστά από τις λοιπές θεατρικές σπουδές, κοντά στους σπεσιαλίστες υπερτίτλων του Διεθνούς Φεστιβάλ Θεάτρου της Αβινιόν, αυτή τη φορά «μίλησαν» περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Ο λόγος είναι ότι το έργο είναι παγκοσμίως γνωστό και πολλοί ξένοι – και όχι μόνο τα ξένης υπηκοότητας μέλη οικογενείας ορισμένων ηθοποιών μας – είχαν την επιθυμία να δουν τη Λυσιστράτη μας, και την είδαν. Αποφάσισα να τους δώσω τη δυνατότητα να τη δουν όσο γίνεται πιο σωστά, προσαρμόζοντας τα επιλεγμένα για το σκοπό αυτό κείμενα, αγγλικό και γαλλικό, στις μεταφραστικές επιλογές της δικής μου μετάφρασης. Αποζημιώθηκα με την ομόφωνη κριτική τους ότι δεν είχαν καμία σχεδόν δυσκολία να παρακολουθήσουν όλο το έργο
χάρις στους υπερτίτλους.
Έχετε δίκιο να μιλάτε για πρόκληση, αλλά αυτή είναι η πρόκλησή μου από το 2009, που άρχισα τους υπερτίτλους, και ιδίως τα τελευταία χρόνια: η κάθε παράστασή μου να είναι τρίγλωσση – και είναι. Το αντίτιμο; 100 περίπου ώρες δουλειάς. Η ανταμοιβή; Ανεκτίμητη.

Θεατρική κωμωδία: ποιος ο βαθμός δυσκολίας του θεατρικού αυτού είδους και ποιος ο τρόπος προσέγγισης του ελληνόφωνου κοινού της πόλης των Βρυξελλών στη συγκεκριμένη παράσταση; Πιστεύετε ότι το αρχαίο χιούμορ μπορεί να μεταφερθεί αποτελεσματικά σε σύγχρονο κοινό;

Στην Ποιητική του Αριστοτέλη, που είναι αξεπέραστο μέχρι σήμερα θεμελιώδες θεατρολογικό κείμενο («Έστι ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας…» – μαθαίναμε στο Λύκειο), έχει διασωθεί το κομμάτι για την τραγωδία αλλά έχει χαθεί το κομμάτι για την κωμωδία. Γνωρίζουμε όμως ότι οι βασικές διαφορές είναι ότι η τραγωδία ασχολείται με πρόσωπα «αρχοντικής» τάξεως (Αγαμέμνων, Κλυταιμνήστρα, Οιδίποδας, Αντιγόνη…) ενώ η κωμωδία με πρόσωπα «λαϊκής» τάξεως. Όμως τα πρόσωπα αυτά γίνονται σε ορισμένες περιπτώσεις άρχοντες και αρχόντισσες – και τέτοια είναι κατ’ εξοχήν η περίπτωση της Λυσιστράτης. Μένει η δεύτερη διαφορά: η κωμωδία έχει happy end, η τραγωδία μοιραίο τέλος.
Γι’ αυτό τον λόγο το κοινό – και το δικό μας ελληνόφωνο των Βρυξελλών στην προκειμένη περίπτωση – λατρεύει την κωμωδία και δεν έχει ιδιαίτερη διάθεση να δει να παίζεται τραγωδία.
Όμως, προσοχή: το κοινό μας είναι εκλεκτό και παρόλο που μπορεί να ικανοποιηθεί προσωρινά με κωμωδίες που περιέχουν χονδροειδή αστεία, προτιμά το λεπτό χιούμορ. Αυτό συνέβη και με τη Λυσιστράτη. Αρχίζοντας από το κείμενο, αποφάσισα να μη λογοκρίνω στο παραμικρό τον Αριστοφάνη, αλλά και να μην προσθέσω και άχρηστες χυδαιότητες που συχνά μπαίνουν σε παραστάσεις της Λυσιστράτης, «για να γίνει πιο αστείο». Το θεωρώ απρέπεια έναντι του συγγραφέα, όπως ανεπίτρεπτο θεωρώ και να κόβονται λέξεις και εκφράσεις του πρωτοτύπου για να γίνεται, υποτίθεται, «πιο κατάλληλο» για νέους κλπ. Κανένα από τα παιδιά και από τους μεγάλους που παρακολούθησαν τη Λυσιστράτη μας ή οι γονείς τους δεν εξέφρασαν το παραμικρό παράπονο για το έργο ως «υπερβολικά τολμηρό». Γι’ αυτό και η μεγαλύτερη ικανοποίηση εμού και των ηθοποιών είναι ότι μπορέσαμε να δώσουμε τη σωστή ισορροπία μεταξύ σοβαρού και αστείου, και να βγάλουμε και άφθονο γέλιο.
Μια τελευταία λέξη για την τραγωδία: πολύ συχνά το κοινό θέλει να αποφύγει αυτό το θεατρικό είδος, «για να μην αρρωστήσει» από τη στενοχώρια. Όμως σκοπός της τραγωδίας δεν είναι να φύγει κανείς άρρωστος από την παράσταση αλλά να φύγει θεραπευμένος από αγκάθια που μπορεί να έχει ο καθένας μας στην ψυχή του. Αν αυτό δεν επιτυγχάνεται, σημαίνει ότι εμείς οι σκηνοθετούντες δεν κάναμε καλά τη δουλειά μας.
Και όσον αφορά την τελευταία πτυχή της ερώτησής σας, ναι, το αρχαίο χιούμορ μπορεί να μεταφερθεί αποτελεσματικά στο σημερινό κοινό, και αν σε κάποιο στίχο του έργου αυτό είναι δύσκολο, ο σκηνοθέτης μπορεί να κάνει την απαραίτητη προσαρμογή.

Ποια είναι η γνώμη σας για την απεικόνιση των γυναικών στην Λυσιστράτη και πώς αυτή η απεικόνιση μπορεί να συγκριθεί με τη σημερινή κοινωνική θέση των γυναικών;

Η απεικόνιση των γυναικών στη Λυσιστράτη περιέχει πολλή μοντερνικότητα. Σπαρτιάτες και Αθηναίοι μ’ ένα στόμα λένε «φέρτε μας τη Λυσιστράτη να μας σώσει». Συγκρίνεται επομένως με τις σημαντικές γυναικείες προσωπικότητες – αρχηγούς κρατών σήμερα. Το κοινό είχε την εντύπωση ότι παρακολουθούσε σημερινό έργο.

Κύριε Λαυρέντζο, θα θέλαμε να μας πείτε δύο λόγια και για την σκηνοθεσία της θεατρικής παράστασης που απολαύσαμε στις Βρυξέλλες

Η παράσταση της Λυσιστράτης χαρακτηρίστηκε ιδιαίτερα επιτυχημένη, από τη συντριπτική πλειοψηφία, αν όχι πλήρη ομοφωνία, των θεατών. Όμως, επιτυχημένη – και μάλιστα ιδιαίτερα επιτυχημένη – παράσταση χωρίς σωστή σκηνοθεσία δεν νοείται. Δεν έχω αντίρρηση να λέγονται τόσα θετικά για τα κείμενα των παραστάσεών μου αλλά δεν θα ήταν ορθό να αποσιωπάται η παράμετρος σκηνοθεσία.
Για να μη χάνουμε το χιούμορ μας – αφού το γέλιο αφθονούσε κάθε μέρα στις παραστάσεις μας, ο σκηνοθέτης είναι, σύμφωνα με διάσημο βρετανό κριτικό και χρονογράφο, το πρόσωπο που ορίζεται από την ομάδα με σκοπό να καλύπτει το γεγονός ότι οι ηθοποιοί δεν ξέρουν να παίζουν. Δύο τινά λοιπόν: είτε οι ηθοποιοί ξέρουν να παίζουν, άρα κάποιος τους έμαθε να παίζουν, και δεδομένου ότι οι περισσότεροι της Λυσιστράτης ξεκίνησαν από εμένα, άρα κατόρθωσα να τους μάθω, είτε δεν ξέρουν να παίζουν, οπότε κατόρθωσα να κάνω να μη φαίνεται αυτό στην παράσταση. Και στις δύο περιπτώσεις, μπόρεσα και ανταποκρίθηκα σε ένα από τα βασικά καθήκοντα του σκηνοθέτη: τη διδασκαλία των ηθοποιών.
Επίσης, απαιτείται η σωστή επιλογή των ηθοποιών – και όλοι συμφώνησαν ότι η επιλογή της Λυσιστράτης ήταν τέλεια, του Πρόβουλου επίσης, της Μυρρίνης επίσης, της Σπαρτιάτισσας Λαμπιτώς επίσης, και όλων των άλλων (Καλονίκη, Στρυμόδωρος, Στρατυλλίς, Λάκων, Κήρυξ Λακεδαιμονίων, Αθηναίοι πρέσβεις, Δράκης, Φιλούργος, Ροδίππη και φυσικά Κινησίας, κλπ).
Χωρίς αυτή την επιλογή η παράσταση δεν θα ήταν αυτή που ήταν. Το ίδιο και για την επιλογή των καλλιτεχνικών συντελεστών, με επικεφαλής την Άντα στη σκηνογραφία και τον Τάκη στη μουσική. Όλοι αυτοί αποτελούσαν μια «ορχήστρα» – και καμιά ορχήστρα δεν μπορεί να αποδώσει σωστό έργο αν δεν τη συντονίζει κάποιος. Στο θέατρο, το πρόσωπο αυτό είναι ο σκηνοθέτης. Είμαι συζητητικός στα περισσότερα σημεία, αποφασιστικός όταν έπρεπε να προχωρήσουμε μπροστά, ίσως αθέατος αρκετές φορές, για να αισθάνεται ελεύθερος ο ηθοποιός στη δημιουργικότητά του, καθώς και ο καλλιτεχνικός συντελεστής. Η αθέατη σκηνοθεσία είναι από τις πιο δύσκολες. Έκανα και λάθη. Θα κάνουμε όλοι λιγότερα την επόμενη φορά. Ευτυχώς που δεν επηρέασαν σημαντικά την παράσταση.
Και τέλος, πολύ σημαντικό, η ερμηνεία του έργου. Για να αποδοθεί ως κωμωδία με αυτή την ισορροπία και το μέτρο που παρατήρησαν οι θεατές, είναι σαφές ότι συνετέλεσαν όλοι οι ηθοποιοί και καλλιτεχνικοί συντελεστές και τους ευγνωμονώ στον υπέρτατο βαθμό και τους συγχαίρω θερμότατα. Συντελέσατε και εσείς, κύριε Δήμα, με τον τρόπο που το προβάλατε.
Αλλά το πλοίο το οδηγούσε κάποιος…

Ποια τα μελλοντικά σας συγγραφικά ή θεατρικά σχέδια;

Το κύριο συγγραφικό μου σχέδιο είναι η διδακτορική μου διατριβή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με θέμα το θέατρο του γαλλικού κλασικού αιώνα (17 ος αιώνας), που πηγή έμπνευσής του ήταν η αρχαία Ελλάδα, και την πρόσληψή του στη σύγχρονη Ελλάδα. Θεατρικά σχέδια: Αρχίζω από τη γενέτειρά μου Μηλιανά Άρτας όπου στις 10 Αυγούστου έχω προγραμματίσει να παίξω με την εκεί θεατρική ομάδα μου, σε ενιαία παράσταση, ένα έργο για παιδιά 10-15 ετών και ένα για όλους τον Επιθεωρητή του Γκόγκολ. Στις Βρυξέλλες, όπου συνήθως ο ΘΕΣΠΙΣ παίζει κάθε Μάιο, δεν έχουμε βρει ακόμα το έργο, αλλά αφού άρεσε τόσο πολύ το φετινό κλασικό και άλλα κλασικά προηγουμένων ετών, δεν θα αλλάξουμε τη συνταγή.

Αριστοφάνης Λυσιστράτη, έμμετρη μετάφραση – εισαγωγή – σχόλια Αριστείδης Λαυρέντζος, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2024. Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στον ιστότοπο του εκδότη και στον ιστότοπο του βιβλιοπωλείου Πολιτεία.